Анатацыя
Прымака-Онішк А.
Бежанства 1915 года: забытыя ўцекачы / Анета Прымака-Онішк; пераклад з польскай мовы Алекса Моніча. — Смаленск: Інбелкульт, 2019. — 303 с. ISBN 978-5-00076-051-2
Лета 1915 года. Расійская армія пад напорам нямецкага войска мусіць адступаць з тэрыторыі Польшчы, Беларусі, Украіны ўсё далей на захад. Па вёсках і самі сабой, і мэтанакіравана шырацца самыя неверагодныя чуткі пра тое, што германцы нібыта паводзяць сябе зусім бесчалавечна, а таму адзінае выйсце — ратавацца ўцёкамі. Углыб Расійскай імперыі з яе заходніх рэгіёнаў кіруюцца гружаныя фурманкі. З этнічна беларускіх Беласточчыны ды Гарадзеншчыны выязджаюць нават да 80% насельніцтва. Усяго ў бежанства выправіліся да 2 мільёнаў чалавек. Яны едуць у спякоце, часта без ежы і вады, церпяць шмат бедаў, масава хварэюць і паміраюць. Пасля тыя, хто гэта ўсё перанёс і выжыў, расцярушваюцца па ўсёй Расіі, так-сяк уладкоўваюць свой побыт. А потым, калі ў Расіі адбываецца рэвалюцыя і разгортваецца крывавая грамадзянская вайна, яны зноў садзяцца на колы і едуць назад — на радзіму, але ўжо новую, не тую, што была калісь. Бо за той час, пакуль іх не было дома, тут ужо паспела ўсталявацца новая ўлада — польская. А ўвесь набытак, што збіраўся пакаленнямі, часта пайшоў з дымам…
Аўтарка гэтай кнігі распавядае гэтую гісторыю з розных перспектыў: людзей, пастаўленых у экстрэмальную сітуацыю, сялян, свет якіх гіне проста на іх вачах, і ўрэшце бежанцаў, уцекачоў, бязвінных ахвяраў розных войнаў.
Пераклад зроблены паводле выдання: Prymaka-Oniszk, Aneta. Bieżeństwo 1915: zapomniani uchodźcy. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2016. 368 s.
У афармленні вокладкі выкарыстаныя фотаздымкі са збораў Цэнтральнага дзяржаўнага архіва кінафотафонадакументаў Санкт-Пецярбурга, Нацыянальнай бібліятэкі Польшчы, блога humus.livejournal.com.
ЗМЕСТ
Прадмова 9
Вайна
Нарэшце можна адпачыць! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Кананада з-пад Асаўца сарвала набажэнства ў Саколцы 19
Германец кідае людзей у агонь. У Вільні рэквізуюць падушкі . . . . . . . . . . 24
Штодня чуваць кананаду 26
З’язджайце!
Скаціна зімой будзе падыхаць з голаду . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Пераможнае паражэнне рускіх падпальвае ўвесь край . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Няма загаду выганяць сялян, але рэкрутаў пакідаць нельга . . . . . . . . . . . . 34
Сяляне з Архоўка чакаюць паперы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Як схопяць бабу, дык цыцкі ёй паадразаюць 41
Нават сабака і кот заскокваюць на воз 44
Лепш пра гэта не пісаць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Шчаслівая няўдача . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Страта і адзінота
Жывы ланцуг ад Холмскай губерні да самай Сібіры 60
П’юць ваду з-пад конскіх капытоў, часам паміраюць ад пераядання 62
Бацьку вязуць на могілкі і там пакідаюць 65
Можа пабег куды, а можа немец забіў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Ты бадзяга, такое дзіця аддаеш 70
Лісце, а не людзі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Пасля таго, як прайдуць бежанцы, застаецца гара
конскіх экскрэментаў 77
Мы адчувалі неабходнасць стварэння арганізацыі 81
Памолімся Богу без бацюшкі 84
Бежанцы павінны атрымліваць кампенсацыю
ці дабрачынную дапамогу? 88
Мы, бежанцы
Гэта нейкае кола з «Пекла» Дантэ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Чорт ведае, на што падобная гэтая ежа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Гэта не анёлы. Гэта бежанцы 94
Пахаванне жывой дзяўчынкі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Дурная вясковая баба 97
Цьху на ўсіх паліцэйскіх! Самому цару гэта скажу! 102
Што рабіць з гэтымі людзьмі? Я заплюшчваю вочы . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Нам ужо зусім не да жартаў 108
У цягніку
Не селі на цягнік — іх праблема 110
Пакорна звяртаемся за парадай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Анучны цягнік Сафіі Аляшчук . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Хацелі ехаць у Самару, трапілі ў Самарканд 117
Такой салодкай капусты Сафія ніколі не ела 121
У цягніку, дзякаваць богу, усе здаровыя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Людзі-вароны і звяры-прывіды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Прывезлі нас на Волгу, каб патапіць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Матухна Расія
Так добрая маці вітае сваіх дзяцей 133
На пероне чакае сам д’ябал . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Гэта брыдкае месца і ёсць Крым? 139
Ці не заразяць яны нас тыфам? 141
Адна надзея на заклінальніка змей 144
Куча дошак знікае, бо робяць з іх труны для дзяцей 145
Малыя сэрцайкі распаліся на кавалкі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Мы не для таго ўцякалі ад немца, каб цяпер на яго працаваць . . . . . . . . 150
Паважаная ўстанова з невядомай назвай, дапамажыце . . . . . . . . . . . . . . . 154
Нашы даставалі скрыпкі і пачыналіся танцы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Рускія ядуць чорны хлеб, палякі — белы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Гродзенскія картофельнікі, кацапы, палячкі 163
Элегантная сям’я з фатаграфіі 165
Заходні вецер прыносіць пах свойскага хлеба 167
Рэвалюцыя
Больш перад урокамі маліцца не будзем 171
Гэта не ваша справа, бежанцы 175
Людзі людзей елі 177
Няхай бежанцы не просяць дрэва на труны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Нас больш за ўсё, але мы не маем прадстаўніка 182
Дадому! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Вяртанне
Спачатку палякі, потым праваслаўныя і яўрэі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Як выйсці з расійскага грамадзянства? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Пасведчанне польскасці бабы Аляксандры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Вяртацца ці не вяртацца? 193
Злачынцаў няма дзе размяшчаць, трэба перасяліць дзяцей 195
Пыталі, хто быў нашым панам . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Сафія Аляшчук памірае двойчы 199
У пошуках бабы Надзі 202
Вітаем, землякі! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
На любімую Радзіму? 214
Голы камень
Што б там ні было, уцяку ў Адэсу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Жабы падаюць са столі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Канчатковы канец свету 220
Няхай ваша старая дапаможа мне з парэшткамі 223
Дзядзька не хоча зімой бясплатна карміць Юзафа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Трэба было прынамсі паабедаць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Хто не быў баязліўцам, мог уладкавацца . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Яны на нашай крыўдзе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Некаторыя абклейвалі сцены грашыма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Завяшчанне Лявона Навумюка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Вось табе і маеш родзіну 238
У новай айчыне
Ах ты малы бальшавік! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
У цэлым па-польску разумею . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Наша царква ўжо не наша . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Ці можа праваслаўны селянін стаць палякам 250
Прарок Ілья будуе на Сакольшчыне сталіцу свету 252
Адвеку мы спалі, но нас разбудзілі 255
Маладыя ўсё яшчэ не могуць знайсці сябе 257
Новае жыццё
Каханне. Маруся і Марцін . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Паўлік, заражаны Расіяй і іншым жыццём . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Юлія плануе з’ехаць у Ізраіль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Анастасія збірае братоў і сясцёр 269
Магілы блізкіх засталіся там . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
Калі ўспамінае дзяцінства, у памяці паўстае Казань 276
Калі кажуць, што ў Расіі нічога няма, не веру 281
Тое, што засталося
Памяць 284
Ідэнтычнасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
Дачка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Падзякі 294
Бібліяграфія . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
Крыніцы фотаздымкаў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
